Ao pé da letra

O cotián ten moitas palabras comodín que fomos adaptando á (falta de) esixencia derivada da necesidade de movernos en terreo coñecido. Curiosa contradición que nos leva a enterrar o que está por vir entre patróns e estereotipos.

E no noso abanico de recursos uno dos máis socorridos é a palabra “normal”. No desenvolvemento deste proxecto, “a normalidade” é un concepto que nos vimos obrigados a revisar constantemente ata o punto de socavar, en máis dunha ocasión, ideas que criamos ben asentadas.

Porque a “normalidade” ten as súas causas e, evidentemente, tamén as súas consecuencias.

Frase a frase e sen darnos conta imos construíndo un escenario no que a normalidade de ser un mesmo (que é a única normalidade posible) faise difícil, complicada e tramposa. Sen darnos conta imos escribindo para os demais, e sen sospeitalo sequera para nós mesmos, un guión tan amable como duro, tan sincero como ignorante, tan libertario como suicida. (Manuel Calvillo)

A simplificación de modelos sociais lévanos ao maniqueísmo e á distorsión da realidade que escurece o futuro. O único que nos queda é apelar a unha verdade reconstruída, non polo que vemos diante, senón polo que hai detrás do que (non) vemos.

Precisamente porque “frase a frase e sen darnos conta” vanse asentando os conceptos, non estaría de máis preguntarse polo que hai detrás das palabras escollidas. Porque o natural depende do contexto e as regras que van quedando obsoletas non se revisan senón que, polo que estamos a ver, cámbianse a golpe de decreto cando convén? a quen?

Tras as metáforas da vida moderna escóndense baleiros contraditorios:

Resulta que unha persoa cun gran talento para o debuxo, por exemplo, se coincide que é xorda, entra na categoría de discapacitada. E esta etiqueta, antes que o seu talento para a arte, será a que lle acompañará toda a súa vida. Pero…

é que alguén ten todas as capacidades? Se facemos un repaso, todos temos (dis)capacitade para moitas actividades da vida cotiá.

O discurso do politicamente correcto adoita ser condescendente e as súas achegas, a maior parte das veces, residuais, cando non abertamente daniñas para o conxunto da sociedade. Xa que parece ser bo momento para unha limpeza xeral, e posto que o intelixente é construír, convén empezar por airear os falsos e traizoeiros supostos para deixarnos de interpretacións ao pé da letra.

Porque estar ao pé de algo ou alguén é dobregarse, mellor mirar ao horizonte en toda a súa dimensión.

Porque a boca é pequena para segundo que palabra. En cambio, o silencio é inmenso como un vello caserón familiar: todo cabe e todo se perde

Coma se ocorrese que as sombras non atopan espazo

Conversaba con Álvaro Martínez, presidente de Aspronaga, sobre discapacidade intelectual, sobre a situación actual e as incertezas deste recortado futuro e sobre a necesaria evolución das institucións, algo no que me recoñezo escéptica e mesmo bastante crítica.

Álvaro recoñecíame o dilema entre a súa necesidade e a formación de guetos, pero entón explicoume por onde deben evolucionar tras o aprendido nestes cincuenta anos de existencia. E eu gardeime a folla porque non quería esquecer algo tan obvio como escondido.

O que conta o gráfico

Este sobrio esquema nun papel engurrado fala de novos puntos de partida tras cinco décadas de experienciaS, así en plural, porque as vidas das persoas sempre suman e non se poden resumir nunha única conclusión.

O inicio da liña, no medio da nada, representa o momento en que unha familia ten que asumir unha discapacidade na súa rede persoal, sexa por nacemento ou sobrevinda:

as previsións do modelo de vida, máis ou menos estandarizado, se esfuman de golpe e empeza a lenta escalada cara á aceptación.

Pero os procesos nunca son o que parecen

A curva superior representa a exaltación. Os parentes próximos asumen a realidade, empezan a atoparse cunha maraña de institucións/causas solidarias que “enténdenlles” e cren descubrir un nivel de implicación social e institucional que vai cambiar o mundo. Empeza a fase de participación e alzan a voz pero… os días teñen máis necesidades que minutos e as súas preocupacións xa non encaixan na normalidade.

Empeza o descenso

O esgotamento tras a exaltada hiperactividade fai que a caída sexa abrupta, desgarrada, moi próxima á quebra persoal. Nesta etapa, a frustración mostra todas as súas caras ramificándose na escuridade do labirinto. É a parte máis dura porque xa non é só desconcerto, senón o medo real, a impotencia e a soidade.

Nesta parte do proceso necesítase moito apoio porque toca aprender de novo a vivir e dispoñerse a deseñar un futuro en colaboración.

E, por fin…

Aos poucos, a obsesión do “eu necesito” vai evolucionando ao “podemos facer”, a culpabilidade e a esixencia ábrense ao entendemento e a colaboración.

As liñas horizontais que atravesan ambas as curvas sinalan as etapas nas que as familias, por exceso ou por defecto, viven máis afastadas do posible, aquí a principal axuda é “estar” e deixar que o proceso avance.

E a partir de aí, no último tramo ascendente (cruzado no esquema por dúas liñas verticais) é onde institucións e persoas temos que concentrarnos para que a innovación social sexa algo máis que unha etiqueta. E rápido, porque os anos non pasan en balde e as familias necesitan quen colla a testemuña.

Explica Daniel Kahneman no seu Ted que a clave do erro conceptual enterrado en anos de estudos sobre a felicidade está nos nosos dous “eus”: o que experimenta e o que lembra.

Resulta que o presente psicolóxico ten uns tres segundos de duración así que ao eu que ten experiencias, que vive de forma continua, acumúlaselle o choio e a maior parte pérdense para sempre.

Esa diferenza no tratamento do tempo é a clave do enigma que fai que tendamos a condicionar unha boa experiencia por un mal recordo concreto.

Destaca tamén a importancia de entender esta dualidade respecto da valoración sobre o benestar e a felicidade nas nosas vidas e explícao de forma sinxela:

✔ eu que ten experiencias é ao que o médico lle pregunta: dóeche agora?. É o que vive o momento e, aínda que é capaz de revivir o pasado, basicamente só ten o presente.

✔ O eu que lembra entra en acción cando a pregunta do médico é outra ben distinta: como sente ultimamente? É o que toma nota e mantén a historia da nosa vida

Pero esta importancia que damos aos recordos sobre as experiencias é vital para entender a forma en que afrontamos as decisións sobre o futuro porque ten moito que ver coas comparacións cambiantes que distorsionan a nosa percepción:

O impactante adoita atrapar a nosa atención, porque para deternos no habitual non nos chegarían varias vidas. E nese proceso de arquivo do que non nos destaca, tendemos a esquecelo porque non o cuantificamos. Por iso, aínda que a proporción do improbable é moi pequena, a atención dedicada colócao en primeira liña das nosas decisións.

Pero entender por que damos tanta importancia aos nosos recordos en relación á importancia que damos ás experiencias afecta tamén á forma de entender as relacións con outras persoas e ás decisións sobre a sociedade que queremos/temos, algo que ten moi claro a publicidade e as institucións que nos (deas)gobernan:

a memoria da experiencia é curta así que se potencia a linguaxe de titulares e grandilocuencias que encaixa mellor no eu que lembra e ampárase no imaxinario das verdades construídas.

Aínda que reconforta que as achegas dun psicólogo recoñézanse co Nobel de Economía, os coeficientes e indicadores seguen referíndose ás macro diferenzas e á distancia das porcentaxes.

Pero a economía é unha realidade de interdependencia social e aínda que mesmo a RAE identifica o estar contento coa satisfacción e a felicidade, non é o mesmo. Pero é que non é nada fácil baremar o sorriso:

Ás veces estamos con 3X de satisfación polo traballo realizado… pero con menos 4Y de liberdade individual, co que o resultado final do grao de felicidade non é moi positivo

E que ten todo isto que ver con Máscaras?

Pois como entre o elenco de actores e actrices que protagonizan a película hai cinco que teñen diferentes tipos de discapacidade intelectual, achegounos a unha contorna no que todo o mundo empéñase en usar a palabra felicidade para disfrazar e non afrontar a DIVERSIDADE real. É dicir,

queremos ratificarnos neses mundos pechados e servizos de inercia que “lles” deseñamos, así que “nos” contamos canto agarimo e felicidade “nos” transmiten.

Pero toda cara ten a súa cruz, e viceversa

Escoitando a diferenza entre o eu que ten experiencias e o eu que lembra, estivemos reflexionando sobre se a outra cara da restrición de experiencias imposta pola tiranía da normalidade é o que fai que saboreen a fondo cada oportunidade e cada vivencia.

Di tamén Kahneman noutra interesante entrevista que á xente lle (nos) custa cambiar de opinión e cando o facemos, “non queremos lembrar como pensabamos antes”.

Tal vez o desfasamento que á maioría lévanos ao arquivo rápido tras a etiqueta do último recordo é máis escapatoria que enigma, a trampa consentida para aceptar que en lugar de vivir, sobrevivímonos.